تبیین اصل توحید از منظر بعد سیاسی مکتب دفاعی - امنیتی جمهوری اسلامی ایران؛(۵۲)

سرتیپ دوم پاسدار دکتر عباسعلی فرزندی و جواد علایی آوارگانی
با همکاری آقای حمید صادقی

مقدمه

بعد سیاسی مکتب دفاعی امنیتی جمهوری اسلامی ایران دارای مبانی مانند هستی شناسی، انسان شناسی، جامعه شناسی، راه و روش شناسی، معرفت شناسی و غایت شناسی است. اصل هستی شناسی به عنوان یکی از این مبانی دارای اصولی از جمله اصل توحید، اتحاد، تکلیف مداری و مردمی بودن دفاع است که در این یاداشت نظری اصل توحید به عنوان یکی از مهمترین و زیربنایی ترین این اصول در بعد سیاسی دفاع و امنیت مورد بررسی قرار گرفته است. در اصل توحید، توکل و اعتماد به خدا و باورمندی به توحید و تاثیر خدا محوری بر تمام جنبه های عرصه سیاست چه داخلی و خارجی در حوزه های منطقه ای و فرامنطقه ای نقش به سزایی در پیشبرد آرمان ها و اهداف انقلاب اسلامی دارد. توحید و توجه به مبدا حیات در سیاست گذاری ها و مواجه با نظامات بین المللی قدرت و عزت مندی را به همراه دارد. خدامحوری در فرایند سیاست گذاری، نقطه مقابل انسان محوری فرار دارد.

اصل توحید در اندیشه امام علی (ع)

امام علی (ع) در اولین خطبه نهج البلاغه میفرمایند: اَوَلُ الدینِ مَعرِفَتُهُ، حرف اول دین و سنگ اولی که در عمارت آن به کار برده شده، خداشناسی است. توحید مطابق آن چیزی که براهین عقلی و علمی، ما را رهبری میکند و قرآن کریم نیز برای ما شرح داده است. یعنی اعتقاد و ایمان به یک مبدأ ثابت ازلی، دائم، علیم، حکیم، عادل که همه موجودات فیض او هستند و از او پدید آمده اند و به او برمی گردند، به همه چیز آگاه و بر همه امور شاهد و گواه است، احاطه ذاتی و علمی بر همه موجودات این عالم دارد و هیچ چیز از علم او پنهان نیست (خطبه: ۱).

اصل توحید در اندیشه امامین انقلاب

امام خمینی (ره) با تمام وجود به دو اصل خداحاضری و بازگشت به سوی خدا، اعتقاد و باور قلبی داشتند و معتقد بودند که در خلوت و جلوت و در حال جنگ و صلح همه عالم، محضر خداست و خداوند تعالی در تمام این امور حاضر و ناظر است و معتقد بودند ما کاری انجام نمی دهیم؛ همان چیزهایی که خدا به ما داده است، در راه خودش می دهیم. امام راحل اساساً جنگ را یک آزمون و امتحان الهی می دانستند و با اشاره به اصل قرآنی ابتالء فرمودند: این روزها، روز امتحان الهی است (صحیفه امام ج ۲۱: ۱۱) قلمهای در روزنامه ها، دستهایی که این قلمها به دستشان است، آنهایی که در رادیو تلویزیون و در سایر جاها سخنرانی می کنند همه مورد امتحان خدا هستند. آن وقتی که قلم به دست می گیرید، بدانید که در محضر خدا قلم دست گرفته اید. آن وقتی که می خواهید تکلم کنید، بدانید که زبان شما، قلب شما، چشم شما، گوش شما در محضر خداست. عالم محضر خداست، در محضر خدا معصیت خدا نکنید. در محضر خدا با هم دعوا نکنید سر امور باطل و فان.(صحیفه امام.ج ۸: ۱۱) به تعبیر شهید مطهری «جهان بینی توحیدی یعنی درک اینکه جهان از یک مشیت حکیمانه پدید آمده و نظام هستی بر اساس خیر و جود و رحمت و رسانیدن موجودات به کمالات شایسته آنها استوار است». توکل و اعتماد به خدا نیز در بعد سیاسی زمینه ساز شجاعت و قاطعیت و عدم تاثیر گذای قدرت های مادی بر قدرت مطلق الهی است و همین امر در بعد سیاسی دفاعی توحید باعث اطمینان و آرامش کارگزاران نظام اسلامی در مواجهه با دولت های استکباری و نظام سلطه است و این امر باعث می شود با قوت قلب بیشتر و اطمینان از اینکه آینده از آن موحدین است به مسیر خود ادامه دهند و در مقابل دشمنان که همان کفار و مشرکان هستند به مقابله و دفاع برخیزند و تسلیم نشوند.

امام خامنه‌ای (مدظله العالی) معتقدند که باور به توحید حلال تمام مشکلات است و این امر باعث می‌شود خداوند تمام نیروهایی که در زمین و آسمان است را در اختیار انسان قرار دهد از این رو ایشان در این باره می فرمایند: اولین مسئله‌ای که باید در نظر گرفته شود، مسئله‌ی مبدأ است، مسئله‌ی توحید است؛ مهمترین مشکل دنیائی که امروز رنگین‌ترینش در غرب متجلی است و به آن داریم اشاره میکنیم، جدائی از خدا و اعتقاد به خدا و التزام به اعتقاد به خداست. البته شاید اعتقاد ظاهری و صوری و اینها وجود دارد، لیکن به اعتقاد به خدا التزام نیست. «و للَّه جنود السّماوات و الأرض و کان اللَّه علیما حکیما ».(۳) وقتی انسان به این مسئله معتقد شد، این توحیدی که این معنا را به ما نشان میدهد، یک نیروی عظیم و تمام نشدنی را در اختیار بشر میگذارد.(بیانات، ۱۰/ ۰۹/ ۱۳۸۹)

اصل توحید در اسناد بالا دستی

در اسناد بالا دستی از جمله قانون اساسی جمهوری اسلامی، بیان شده است که جمهوری اسلامی ایران نظامی است بر پایه ایمان به: ‏ خدای یکتا (لا اله الا الله) و اختصاص حاکمیت و تشریع به او و لزوم تسلیم در برابر امر او و وحی الهی و نقش بنیادی آن در بیان قوانین.(اصل اول قانون اساسی)

اصل توحید دارای مؤلفه های خداباوری، عبودیت و بندگی، ایمان و توکل به خدا و شاخص های توجه به توحید و مقاصد توحیدی، ذکر و یاد مستمرخدا، رجوع به امام حق و رهبری صالح، تلسلیم در برابر خداوند و رعایت تقوا و پارسایی است که در زیر بدان پرداخته شده است:

مؤلفه خدامحوری

از منظر سیاسی جامعه، زمانی به جامعه امن می رسد که در طول نظام هستی و نظام توحیدی خود را تعریف کند. جامعه ای که در مسیر و کاروان نظام هستی و توحیدی قرارگیرد، به جامعه توحیدی تبدیل می شود و از طبقاتی شدن جامعه مصون می ماند. در حقیقت خاصیت و جوهره مکتب توحیدی، ساخت جامعه توحیدی و نفی جامعه طبقاتی است. از دیدگاه قرآن، حاکمیت بر کل جهان هستی فقط از آن خداست و او است که مشخص می کند این حاکمیت الهی در زمین چگونه محقق شود. در این نگاه جوامع انسانی متعلق و منسوب به یک کانون و مرکز می باشند و در صورتی که این کانون و مرکز غیر خدا باشد از آن به ظلمت و تاریکی یاد شده است و در صورتی که مرکزیت و محور خدا باشد از آن به نور و روشنائی تعبیر شده است. بنابراین یکی از مهم ترین پایه ها و مبانی حکومت اسلامی، توحید و خدامحوری است که اصول حاکمیت الهی و خلافت آنان نیز از آن ناشی می گردد و خلافت عمومی انسان یعنی جانشینی وی در زمین بر محور توحید می چرخد (جمشیدی، ۱۳۷۴: ۶۶). قرآن کریم نیز توجه به خدا و عدم گرفتاری در امور غفلت آور را این گونه تذکر می دهد «یا ایها الذین آمنوا لا تلهکم أموالکم ولا أولادکم عن ذکر الله ومن یفعل ذلک فأولئک هم الخاسرون» مؤمنان، اموال و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل نکند و آنان که چنین کنند، زیانکارند (منافقون: ۹۰) یکی از عواملی که انسان را در مهلکه گناه و شقاوت قرار می دهد فراموشی خداوند است. امام بارها این مضمون را در کلمات خود بر زبان می آورد و بیان می کرد: «هر چه هست از خداست.» او همه چیز را از خدا می دانست؛ هضم در اراده خدا و حلّ در حکم الهی بود. و پیوسته می فرمود: «انقلاب را خدا پیروز کرد. و خرمشهر را خدا آزاد کرد. دلهای مردم را خدا جمع کرد.» او همه چیز را از منظر الهی می دید و عامل به احکام بود. خدای متعال نیز درهای رحمت را به روی او باز می کرد. سعی کنید که انگیزه ها، انگیزه های الهی باشد. سعی کنید که به مردم خودتان، هرجا هستند، به کشور خودتان، هر جا هستند، تزریق کنید که انگیزه هایشان الهی باشد.(صحیفه امام، ج ۲۰، ص ۲۰۵) با حلول ماه مبارک رمضان، ماه عبادت و سازندگی، ماه تجدید قوای معنوی شهرالله الاعظم که در آن عموم مسلمانان در صف واحد متوجه به موضع قدرت لایزال و تجهیز در مقابل قوای طاغوتی هستند، لازم است با توحید قدرت و قدرت واحده در مقابل طاغوت های زمان و چپاولگران بین المللی بپا خیزند و از مملکت اسلامی دفاع و دست خائنان را کوتاه و امید آنان را قطع نمایند. (صحیفه نور جلد ۸، ص ۲۱۸)

در بیانیه گام دوم انقلاب مقام معظم رهبری بر نتایج میمون انقلاب اسلامی در حوزه رفع فساد اخلاقی از جامعه و گرایش دلها به امور معنوی و دینی و تقویت خدامحوری تاکید کرده اند. عیار معنویت و اخلاق ررا در فضلی عمومی جامعه بگونه ای چشمگیر افزایش داد. این پدیده مبارک را رفتار و منش حضرت امام خمینی (ره) در طول دوران مبارزه و پس از پیروزی انقلاب، بیش از هرچیز رواج داد؛ آن انسان معنو ی و عارف و وارسته از پیرایه های مادی، در رأس کشوری قرار گرفت که مایه های ایمان مردمش بسی ریشه دار و عمیق بود. هرچند دست تطاول تبلیغات مروّج فساد و بی بند و باری در طول دوران پهلوی ها به آن ضربه های سخت زده و لجنزاری از آلودگی های اخلاقی غربی را به درون زندگی مردم متوسّط و بخصوص جوانان کشانده بود، ولی رویکرد دینی و اخلاقی و در جمهوری اسلامی، دلها ی مستعد و نورانی به ویژه جوانان را مجذوب کرد و فضا به سود دین و اخلاق دگرگون شد. (بیانیه گام دوم انقلاب)

خدا محوری دارای شاخص هایی است که به بررسی هر یک از آنها پرداخته می شود:

توجه به توحید و مقاصد توحیدی (شاخص)

منظور از توحید، یگانه باوری و یگانه پرستی است. به تعبیر شهید مطهری «جهان بینی توحید یعنی درک اینکه جهان از یک مشیت حکیمانه پدید آمده و نظام هستی بر اساس خیر و جود و رحمت و رسانیدن موجودات به کمالات شایسته آنها استوار است» (مطهری، ۱۳۸۷: ۱۶). توحیدمحوری، از مهمترین ویژگی های حکومت جهانی اسلام است. همه قوانین و تدابیر بر محوریت توحید استوار است. توحید سرچشمه وحدت در قانونگذاری و محور تمام جوامع بشری جایگاه بندگان خداوند است. حکومت جهانی اسلام به صورت تجلی اراد الهی، بالاترین ساز و کار مدیریتی و اجرایی است و بر اساس اندیشه توحیدی، نابرابری های طبقاتی و نژادی رنگ می بازد و همگان در صف واحد، پیرو این دین واحد و فرمانبردار قانون الهی شناخته میشوند. در بعد سیاسی دفاع بی تردید نابرابریهای طبقاتی، نژادی و خانوادگی، یکی از آسیب های زیانبار جامعه مستقل و سالم شمرده می شود. در جامعه نابرابر که امکانات و برخورداری های مادی و معنوی در اختیار طبقه خاص قرار دارد، بی عدالتی و به وجود خواهد آمد و وجود تبعیض و نابرابری، حکومتها را با چالش مشروعیت و مقبولیت و سرانجام بحران سیاسی روبه رو می سازد؛ اما در جامعه جهانی اسلام، برابری همگان در پیشگاه قانون و برخورداری از امکانات موجود بر محوریت اندیشه توحیدی محوری، به ایجاد قانون واحد و روش واحد قانونگرایی و قانونگذاری می انجامد و جامعه چندپاره را به وحدت و یکرنگی می رساند. امام خمینی (ره) در هر بزنگاهی بر توحید تاکید دارند. محور نظام تفکری و تربیتی امام خمینی ره حتی در سیاست، توحید است. ایشان می‌نویسند:

ای عزیز! جمیع علوم شرعیّه مقدمه معرفت اللّه و حصول حقیقت توحید است در قلب که آن صبغة اللّه است: «وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً» غایت امر آنکه بعضی مقدمه قریبه و بعضی بعیده و بعضی بلاواسطه و بعضی مع الواسطه است. علم فقه، مقدمه عمل است و اعمال عبادی، خود، مقدمه حصول معارف و تحصیل توحید و تجرید است… و همین نحو، علمِ به منجیات و مهلکات در علم اخلاق، مقدمه [است‏] برای تهذیب نفوس، که آن مقدمه است برای حصول حقایق معارف و لیاقت نفس برای جلوه توحید.(امام خمینی، ۱۳۸۲: ۹) در جایی دیگر امام می فرمایند: ما نباید نگران این باشیم که آیا در کارهایی که انجام می دهیم، چه کارهای شخصی و در بین خودمان وخدای خودمان و چه کارهای اجتماعی که به عهده کسانی هست، نباید نگران باشیم مبادا شکست بخوریم، باید نگران باشیم که مبادا به تکلیف عمل نکنیم، نگرانی از خود ماست (صحیفه امام، ج ۱۵، ص ۷۰)

ذکر و یاد مستمر خدا (شاخص)

یکی از اهداف مهم در بعد سیاسی، جریان داشتن عبودیت در همه ابعاد و زوایای زندگی سیاسی، اعم از رفتارها، فرایندها، تصمیم گیریها و سیاستگزاریهای سیاسی در سطوح فردی، گروهی و دولتی بدون هر گونه مانع انفسی و آفاقی است. یکی از ضروریات زندگی هر انسانی ارتباط با مبدأ عالم و یاد خداست. «الذین آمنوا و تطمن قلوبهم بذکر الله ألا بذکر الله تطمئن القوبهم. آنها که به خدا ایمان آورده و دلهاشان به یاد خدا آرام می گیرد، آگاه شوید که تنها یاد خدا آرام بخش دلهاست.» (سوره رعد / ۲۸) اطمینان به معنای سکون و آرامش است، و اطمینان به چیزی یعنی که آدمی با آن دلگرم و خاطر جمع شود. این اطمینان باعث می شود افراد در دفاع از نظام اسلامی و کشور با اطمینان خاطر قدم بردارند و از هیچ تهدیدی هراس نداشته باشند چرا که خداوند را حامی پشتیبان خود قلمداد می کنند. خداوند در جایی خطاب به پیامبر (ص) می فرماید: «و لقد تعلم انک یضیق صدرک بما یقولون فسبح بحمد ربک وکن من الساجدین واعبد ربک حتی یأتیک الیقین» ما می دانیم سینه ات از آنچه آنها می گویند تنگ می شود و تو را سخت ناراحت می کنند برای دفع ناراحتی آنان پروردگارت را تسبیح و حمد گو، و از سجده کنندگان باش و پروردگارت را عبادت کن تا یقین (مرگ) تو فرا رسد. (سوره حجر ۹۹-۹۷)

به خداوند به پیامبر (ص) دستور می دهد برای رهایی از جنگ نرم دشمنان از خدا کمک بگیر، بر اساس این ایه، قرآن کریم روش برون رفت از شرایط بحرانی جنگ روانی دشمن را، یاد خدا تسبیح و ستایش و سجده به درگاه خداوند معرفی می کند (مکارم شیرازی، ج ۷: ۳۲۱) یادخدا، یکی از عوامل مهم معنوی پیروزی بر دشمن است. چنان که خداوند در قرآن می فرماید: «یا أیها الذین آمنوا إذا لقیتم فئة فاثبتوا واذکروا الله کثیرا لعلکم تفلحون» و «ای کسانی که ایمان آورده اید. هنگامی که در میدان می رو به رو می شوید، ثابت قدم باشید. و خدا را فراوان یاد کنید، تا رستگار شوید. (انفال/۴۵) این توجه به خدا روحیه سرباز مجاهد را تقویت می کند و در پرتو آن احساس می نماید که در میدان مبارزه تنها نیست، تکیه گاه نیرومندی دارد که هیچ قدرتی در برابر آن توان ایستادگی ندارد و نمی تواند فرد را مقلوب کند و اگر هم کشته شود به بزرگترین سعادت، یعنی سعادت شهادت رسیده است. از این رو همان گونه که یاد خدا در جنگ سخت به انسان کمک می کند ایمان و باور قلبی نسبت به وجود خدا و توکل بر او مهم ترین اصلی است که در فشار ها و بحران های ناشی از جنگهای سیاسی و فرهنگی از جمله نرم دشمن، مؤمنان را مقاوم می سازد. ایمان، وسیله جلب حمایت های الهی و کفر عامل از دست دادن آنهاست.

پیامبر اکرم (ص) فرمود: خداوند عزیز و جلیل فرموده است: «لا اطلع علی قلب عبد فاعلم منه حب الاخلاص لطاعتی لوجهی و ابتغاء مرضاتی الا تولیت تقویمه و سیاسته، بر قلب بنده‌ای که در آن محبت اخلاص برای طاعت خودم و پیروی رضایتم را بیابم، قوام و پایداری زندگی او و اداره امور او را به عهده می‌گیرم». امام خمینی این حدیث قدسی را در مدت رهبری خود عینیت بخشید. مدیریت بی‌نظیر امام خمینی در تمام دوران‌های انقلاب اسلامی ایران که همواره با بحران‌های غیرقابل تصوری مواجه بود با هیچ منطقی به غیر از منطق الهی و خلوص نیت قابل توجیه نیست. هدایت کشتی انقلاب در میان امواج سهمگین توطئه‌ها، ترورها، ناامنی‌ها از داخل و خارج حتی بحران‌هایی که از طریق خواص ایجاد می‌شد هرگز بدون عنایت الهی و بدون ارتباط محکم با مبدا هستی امکان‌پذیر نبود. سخن معروف امام خمینی درباره آزادی خرمشهر در همین راستا بیان شده است که فرمود: خرمشهر را خدا آزاد کرد و در جای دیگر فرمود: خدای تبارک و تعالی ما را از قید و بندهای استعمار و استبداد آزاد کرد. یعنی مدیریت اصلی دست خداوند است. با تظاهر و صحنه‌سازی و ریاکاری هرگز نمی‌توان با آن همه مشکلات مواجه شد و سربلند بیرون آمد. امام خمینی (ره) می‌فرمود: باید تلاش کنیم زهد و قدس اسلام ناب محمدی را از زنگارهای تقدس‌مآبی و تحجرگرایی اسلام امریکایی جدا کرده و به مردم مستضعفمان نشان دهیم. ما اگر توانستیم نظامی برپایه‌های نه شرقی نه غربی واقعی و اسلام پاک منزه از ریا و خدعه و فریب را معرفی نماییم، انقلاب پیروز شده است. (صحیفه امام، ج ۲۱، ص ۱۴۳)

رهبر انقلاب در دیدار با مسئولان نظام بر حفظ و ممارست بر اذکار الهی را به عنوان ارامش دل ها در مواجهه با سختی ها بیان می کنند و این استمرار را به همه احوال تأکید می کنند. ایشان با بیان اینکه یاد خدا و توسل و توکل به او باعث حرکت و نزول برکات است این امر را به همه مسئولان تذکر می دهند «برادران و خواهران در همه حال باید از خدای متعال کمک خواست. رابطه ی قلبی بین ما و خدا باید در حال آسایش، در حال راحت، در حال محنت، در حال کرب ادامه پیدا کند؛ این ضامن حرکت تکاملی انسان است، ضامن تعالی انسان است؛ این است که میتواند ما را به آن هدف اصلی افرینش برساند به نظر ما این توسل و تضرع در همه عرصه های حیات به عمل می انجامد. اگر این توجه به خدا باشد، رکود، سکون، ناامیدی بازگشت به عقب و توقف در عرصه های گوناگون حیات وجود ندارد» (بیانات ۳۰/ ۰۴/ ۱۳۷۲)

مؤلفه عبودیت و بندگی (بیانات مقام معظم رهبری: ۶/ ۰۲/ ۱۳۶۹).

رجوع به امام حق و رهبری صالح (شاخص) (نهج البلاغه، خطبه ۸۷)

تسلیم در مقابل خداوند (شاخص) (صحیفه امام؛ ج۵، ص ۳۸۷)

از جمله مولفه و شاخص های دیگر اصل توحید مؤلفه ایمان و توکل به خداوند و شاخص رعایت تقوا و پارسایی است.

نتیجه گیری

اصل توحید یکی از اصول مهم مبنای هستی شناسی در بعد سیاسی مکتب دفاعی امنیتی دفاعی جمهوری اسلامی ایران است. با توجه به اینکه اساس انقلاب اسلامی ایران اسلام است نگاه توحیدی در امر دفاع و امنیت باعث می شود تا همه امور و اقدامات بر اساس این اصل سامان پیدا کنند و علاوه بر نگاه مادی و این دنیایی به عرصه سیاسی نگاه اخروی و معادگرایی نیز بر کنش کارگزاران تاثیر بگذارد. نگاه توحید محور باعث می شود سیاست گذاران و عاملان امر دفاع و امنیت در عمل خود متکی به امدادهای الهی باشند و با توکل و اخلاص بدون توجه به نتیجه بر حسب تکلیف الهی عمل کنند و این امر باعث دلگرمی آنها می شود. توحید دارای مولفه هایی مانند خداباوری، ایمان و توکل و عبودیت و بندگی است که در فرایند سیاست گذاری، نقطه مقابل انسان محوری قرار دارد که اساس تفکر غیرالهی و اومانیستی است. توجه به توحید و مقاصد توحیدی، ذکر و یاد مستمر خدا، عبودیت و بندگی رعایت تقوا و پارسایی رجوع به امام حق، تسلیم بودن در برابر خداوند در تمامی شئون زندگی فردی و اجتماعی یکی از مهمترین شمولفه و شاخص های اصل توحید در عرصه سیاست و سیاست گذاری است.

منابع

1. قرآن کریم
2. نهج البلاغه
3. امام خمینی، روح الله. (۱۳۸۵)، صحیفه امام خمینی (ره)
4. امام خامنه‌ای (مدظله العالی)، مجموعه بیانات، قابل دسترسی در: www.Khamenei.ir
5. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران
6. بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی ایران
7. جمشیدی، محمدحسین (۱۳۸۳)، مبانی و تاریخ اندیشه نظامی در جهان، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، دانشکده فرماندهی و ستاد، دوره عالی.
8. مکارم شیرازی، ناصر ،(۱۳۷۴) تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه
9. مطهری، مرتضی (۱۳۸۷)، مجموع آثار، قم: صدرا
10. و... ‌