اصل بازدارندگی در اندیشه دفاعی قرآن کریم؛(۳۳)

سرتیپ دوم پاسدار دکتر عباسعلی فرزندی و محمد برزگر نصرآبادی

با همکاری آقای حمید صادقی

مقدمه

بازدارندگی در حوزه نظامی، یکی از مهمترین موضوعات روابط بین الملل و مطالعات استراتژیک محسوب می‌شود. تهدیدات استراتژیک علیه جوامع، سبب می‌شود که حاکمیت برای تحقق سیاست و راهبردهای خود سیستم‌های قدرت محور بویژه بازدارندگی را طراحی کنند (قاسمی، ۱۳۸۶: ۹۷).

یکی از مهم‌ترین سیاست‌های دفاعی که موجب بازدارندگی نیز هست، تقویت بنیه دفاعی نظام سیاسی و کشور در برابر دشمنان با بهره‌گیری از هر نوع امکانات و تجهیزات و نفراتی است که برای نظام سیاسی و امت، استطاعت و توان فراهم‌آوری آن وجود دارد.

مستندات قرآنی

قرآن کریم می‌فرماید: وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُمْ وَ آخَرینَ مِنْ دُونِهِمْ لا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ یَعْلَمُهُمْ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَیْ‏ءٍ فی‏ سَبیلِ اللَّهِ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَ أَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ (انفال ،۶۰): شما مؤمنان باید برای مقابله با کافرانی که پیرامون شمایند، آنچه در توان دارید از نیروی رزمی و اسبان بسته (آماده نبرد) فراهم آورید تا بدین وسیله کسانی را که دشمن خدا و دشمن شمایند بترسانید] و اندیشه هجوم به مسلمانان را از آنان سلب کنید [و نیز باید برای مقابله با دشمنان دیگری که غیر از اینانند و شما از آنان بی خبرید و خدا به وجودشان آگاه است نیروی رزمی آماده کنید، و بدانید که هر چیزی را در راه خدا هزینه کنید، بی کم و کاست به شما بازگردانده می‌شود و بر شما ستم نخواهد شد (صفوی، ۱۳۹۴: ۱۸۴).

قرآن کریم در این آیه، تقویت بنیه نظامی با تمام توان تا حدّ ارهاب و ارعاب دشمنان خدا را وظیفه‌ای برعهده مسلمانان و نظام اسلامی دانسته و هرگونه تأمین و پرداخت هزینه در این راه را از مصادیق انفاق در راه خدا شمرده است. وقتی امت و نظام سیاسی در حدی از اقتدار نظامی باشد که دیگران از آن حساب برند، ترس و هراسی که از این اقتدار در دل دشمنان فعلی و احتمالی می‌افتد، خود مهم‌ترین عامل بازدارندگی از تعرض دشمن است. از این رو، سرمایه گذاری در حوزه آمادگی نظامی و «تقویت اقتدار در سطح ارهاب و ترساندن»، سرمایه‌ای ماندگار برای سرمایه گذاران از نظام و امت است و این گونه نیست که سرمایه آنان دور ریخته و به هدر رفته باشد؛ زیرا این گونه با تأمین امنیت از راه بازدارندگی سود حاصل از سرمایه چند برابر می‌شود.

در این آیه شریفه، هدف از افزایش قدرت جنگی را ویران کردن سرزمین‌ها و تصاحب اموال دیگران بیان نمی‌دارد، بلکه هدف این است که با این وسائل دشمن خدا و دشمن خود را بترسانید: «تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّکُمْ» از این آیه می‌توان فهمید که در سیاست اسلامی، قدرت و طاقت مطلوبیت ذاتی ندارد؛ بلکه تحصیل آن فقط برای آن است که ضامن تحقق امنیت در جامعه و جلوگیری طغیان گری و تجاوز باشد (فیروزی، ۱۳۸۹: ۱۱۰).

تفسیر نمونه در توضیح این آیه چنین عنوان می‌کند: به تناسب دستورات گذشته در زمینه جهاد اسلامی، در نخستین آیه مورد بحث به یک اصل حیاتی که در هر عصر و زمان باید مورد توجه مسلمانان باشد اشاره می‌کند، و آن لزوم آمادگی رزمی کافی در برابر دشمنان است. نخست می‌گوید "و در برابر دشمنان هر قدر توانایی دارید از نیرو و قدرت آماده سازید" (وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ).

یعنی در انتظار نمانید تا دشمن به شما حمله کند و آن گاه آماده مقابله شوید، بلکه از پیش باید به حد کافی آمادگی در برابر هجوم‌های احتمالی دشمن داشته باشید… در جمله کوتاه فوق یک اصل اساسی در زمینه جهاد اسلامی و حفظ موجودیت مسلمانان، و مجد و عظمت و افتخارات آنان بیان شده است، و تعبیر آیه به قدری وسیع است که بر هر عصر و زمان و مکانی کاملاً تطبیق می‌کند. کلمه" قوة" چه کلمه کوچک و پر معنایی است، نه تنها وسائل جنگی و سلاح‌های مدرن هر عصری را در بر می‌گیرد، بلکه تمام نیروها و قدرت‌هایی را که به نوعی از انواع در پیروزی بر دشمن اثر دارد شامل می‌شود، اعم از نیروهای مادی و معنوی. آنها که گمان می‌کنند راه پیروزی بر دشمن و حفظ موجودیت خویش تنها بستگی به کمیت سلاح‌های جنگی دارد، سخت در اشتباهند… بنا بر این علاوه بر اینکه باید از پیشرفته‌ترین سلاح‌های هر زمان- به عنوان یک وظیفه قطعی اسلامی- بهره‌گیری کرد، باید به تقویت روحیه و ایمان سربازان که قوة و نیروی مهمتری است پرداخت. از قدرت‌های اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، که آنها نیز در مفهوم " قوة" مندرج هستند و نقش بسیار مؤثری در پیروزی بر دشمن دارد نیز نباید غفلت کرد.

سپس قرآن به دنبال این دستور اشاره به هدف منطقی و انسانی این موضوع می‌کند و می‌گوید هدف این نیست که مردم جهان و حتی ملت خود را بانواع سلاح‌های مخرب و ویرانگر درو کنید، و آبادی‌ها و زمین‌ها را به ویرانی بکشانید هدف این نیست که سرزمین‌ها و اموال دیگران را تصاحب کنید، و هدف این نیست که اصول بردگی و استعمار را در جهان گسترش دهید، بلکه هدف این است که "با این وسائل دشمن خدا و دشمن خود را بترسانید" (تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُمْ). زیرا غالب دشمنان گوششان بدهکار حرف حساب و منطق و اصول انسانی نیست، آنها چیزی جز منطق زور نمی‌فهمند! اگر مسلمانان ضعیف باشند همه گونه تحمیلات به آنها می‌شود، اما هنگامی که کسب قدرت کافی کنند دشمنان حق و عدالت و دشمنان استقلال و آزادی‏ بوحشت می‌افتند و سر جای خود می‌نشینند.

جالب توجه اینکه کلمه" عَدُوَّ اللَّهِ" را با" عَدُوَّکُمْ" قرین ساخته اشاره به اینکه در موضوع جهاد و دفاع اسلامی اغراض شخصی مطرح نیست، بلکه هدف حفظ مکتب انسانی اسلام است، آنها که دشمنیشان با شما شکلی از دشمنی با خدا، یعنی دشمنی با حق و عدالت و ایمان و توحید و برنامه‌های انسانی دارد، باید در این زمینه‌ها هدف حملات یا دفاع شما باشند…مسلمانان نباید روی دشمنان شناخته شده خود تکیه کنند و آمادگی خویش را در سر حد مبارزه آنها محدود سازند بلکه دشمنان احتمالی و بالقوة را نیز باید در نظر بگیرند و حد اکثر نیرو و قدرت لازم را فراهم کنند و اگر به راستی مسلمانان چنین نکته‌ای را در نظر می‌داشتند هیچگاه گرفتار حملات غافلگیرانه دشمنان نیرومند نمی‌شدند.

و در پایان این آیه اشاره به موضوع مهم دیگری می‌کند و آن اینکه تهیه نیرو و قوه کافی و ابزار و اسلحه جنگی، و وسائل مختلف دفاعی، نیاز به سرمایه مالی دارد، لذا به مسلمانان دستور می‌دهد که باید با همکاری عموم این سرمایه را فراهم سازند، و بدانید هر چه در این راه بدهید در راه خدا داده‌اید و هرگز گم نخواهد شد "و آنچه در راه خدا انفاق کنید به شما پس داده خواهد شد" (وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَیْ‏ءٍ فِی سَبِیلِ اللَّهِ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ). و تمام آنها و بیشتر از آن به شما می‌رسد "و هیچ‌گونه ستمی بر شما وارد نمی‌گردد" (وَ أَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ).

این پاداش، هم در زندگی این جهان از طریق پیروزی اسلام و شوکت و عظمت آن به شما می‌رسد، زیرا یک ملت ضعیف و مغلوب سرمایه‌های مالی او نیز بخطر خواهد افتاد و امنیت و آرامش و استقلال خویش را نیز از دست خواهد داد، بنا بر این ثروت‌هایی که در این راه صرف می‌شود از طریق دیگر و در سطحی بالاتر عائد انفاق کنندگان خواهد شد. و هم پاداش بزرگ‌تری در جهان دیگر در جوار رحمت پروردگار در انتظار شماست با این حال نه تنها ظلم و ستمی بر شما نخواهد رفت بلکه بالاترین سود و بهره را خواهید برد...

نکته دیگری که از آیه فوق استفاده می‌شود و پاسخگوی بسیاری از سؤالات و ایرادهای خرده‏گیران و افراد ناآگاه خواهد بود شکل و هدف و برنامه جهاد اسلامی است آیه به روشنی می‌گوید هدف این نیست که انسان‌ها را به کشتن دهید و هدف این نیست که به حقوق دیگران تجاوز کنید، بلکه همانطور که گفتیم هدف اصلی این است که دشمنان بترسند و به شما تجاوز نکنند و زور نگویند، و تمام تلاش و کوشش شما باید در کوتاه کردن شر دشمنان خدا و حق و عدالت خلاصه شود. آیا مخالفان یک چنین تصویری از جهاد اسلامی را که قرآن با صراحت در آیه فوق آورده در ذهن خود ترسیم کرده‌اند که پشت سر هم به این قانون اسلامی حمله می‌کنند، گاهی می‌گویند اسلام آئین شمشیر است، و گاهی می‌گویند اسلام برای تحمیل عقیده متوسل به اسلحه شده است، و گاهی پیامبر اسلام را با سایر کشورگشایان تاریخ مقایسه می‌کنند! به عقیده ما جواب همه اینگونه ایرادها آن است که به قرآن باز گردند و در هدف نهایی این برنامه بیندیشند تا همه چیز بر آنها روشن شود (مکارم شیرازی، ۱۳۷۴: ۷/۲۲۱-۲۳۰).

قابل ذکر است از نظر قرآن، مهم، تحقق چنین بازدارندگی با اقتدار نظامی از طریق بهره‌گیری از هر ابزار و وسیله‌ای است که هراس آفرین برای دشمن باشد. آنجا که ابزارها و وسایل ایجاد ترس و هراس و رهب و رعب در هر جغرافیای زمانی و مکانی متفاوت است، قرآن به مصادیق این ابزارها و وسایل اقتدار بازدارنده نپرداخته و مصادیق را به عهده مردم و نظام سیاسی گذاشته است؛ زیرا همان طوری که علوم در حال پیشرفت است، ابزارهای تهدید و نیز دفاع نیز تغییر کرده و پیشرفته‌تر و متنوع‌تر می‌شود.

بنابراین، در راستای «توان بازدارندگی» باید تنها به ابزارهای مادی بسنده نکرد، بلکه در جنگ نرم و سخت از چنان اقتداری برخوردار شد که دشمن خیال حمله به مغزش خطور نکند و هماره در ترس و هراس از اقتدار توان بازدارنده امت و نظام اسلامی باشد.

جمع بندی

از اصول دفاعی جامعه اسلامی، اصل بازدارندگی است. بازدارندگی یعنی جامعه اسلامی به گونه‌ای باشد که دشمنان خیال تجاوز به آن را در سر نپرورانند. جامعه‌ای که می‌خواهد بازدارنده باشد باید دارای قوت و مقتدر باشد، این قوت و اقتدار در همه زمینه‌ها به ویژه جنبه نظامی لازم است. اقتدار جامعه، بازدارندگی و اقتدار دفاعی ایجاد کرده و جامعه را از گزند دشمنان مصون می‌دارد.

منابع

1. قرآن کریم
2. صفوی، سید محمد رضا، (۱۳۹۴)، ترجمه قرآن بر اساس المیزان، چاپ دوم، قم، دفتر نشر معارف.
3. فیروزی، عباس (۱۳۸۹)، مبانی جنگ نرم و ریشه یابی آن در تهاجم فرهنگی، قم، شکوفه یاس.
4. قاسمی، فرج الله، (پاییز ۱۳۸۸)، ادله قرآنی ضرورت حکومت، فصلنامه حکومت اسلامی، سال چهاردهم، شماره ۳
5. مکارم شیرازی، ناصر، (۱۳۷۴)، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ اول
6. و...

‌‌‌‌‌