اصل نقش مؤثر مردم در حکومت الهی در اندیشه دفاعی قرآن کریم؛(۲۸)

سرتیپ دوم پاسدار دکتر عباسعلی فرزندی و محمد برزگر نصرآبادی

با همکاری آقای حمید صادقی

 

مقدمه

بررسی نقش و جایگاه مردم در نظریات مربوط به تشکیل حکومت در عصر حاضر از اهمیت ویژه ای برخوردار است تا جایی که پذیرش یا عدم پذیرش مردم ضابطه ای برای تقسیم حکومت ها به اقتدارگرا و مردمسالار تبدیل شده است.

از طرف دیگر از آنجا که تشکیل حکومت اسلامی یکی از خواسته های شارع مقدس در جهت سعادت بشر و اقامه دین الهی میباشد که بر مبنای منابع شرعی تحقق آن در همة دوران ها واجب و ضروری به نظر میرسد بررسی نقش و جایگاه مردم در تشکیل حکومت اسلامی ضروری است (صلاحی، ۱۳۹۲: ۱۱۱).

از آنجا که هدف خلقت بشر، عبودیت است، لذا همه افراد باید هماهنگ با این هدف تلاش نموده و تلاش برای فراهم سازی فضای بندگی در سراسر عالم را یکی از ابعاد همین بندگی بدانند. از همین روست که انسان مؤمن، می بایست بی توجه به ابعاد و ساحات جامعه نبوده و نقش خود را در اصلاح آن به خوبی ایفا نماید.

از طرف دیگر نظام اسلامی و جامعه قرآنی، در بافت و ساخت خود متّکی به مردم است و مردم در تشکیل و استمرار حکومت اسلامی نقش بسزایی دارند و بایسته است با اراده و اختیار مبتنی بر آگاهی خود، برای حفظ نظام و دستاوردها و ارتقائش سعی نمایند.

در نتیجه مشارکت مردمی در شکل گیری نظام اسلامی و اداره آن، امری مسلم و اجتناب ناپذیر است و اساساً بدون مشارکت مردمی، امکان تعالی جامعه وجود ندارد.

نظام اسلامی بر مبنای استبداد که خواهان جهل مردم و بر عدم مشارکت مردم استوار است، نمی باشد، بلکه مبنای نظام اسلامی، بصیرت مردم است و به فرمایش امام خمینی (ره) «مردم باید بدانند که نظام ما بر مبنای استبداد، که می‏خواهد مردم کور و کر باشند، استوار نیست. برخلاف رژیمهای دیگر که صَرفه خود را در ندانستن ملّت خود می‏دانند، نظام اسلامی صَرفه‏اش را در دانستن مردم می‏داند. اگر مردم ندانند و نفهمند و تصمیم نگیرند، کار مسؤولان دشوار می‏شود. مبنای کار نظام ما بر بصیرت مردم است. ما نمی‏خواهیم حتی یک نفر مصداق این آیه باشد: «إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذینَ لا یَعْقِلُونَ» (انفال /۲۲). همه باید نسبت به مسائل گوناگون اجتماعی، اقتصادی، اخلاقی و اعتقادی درک و تحلیل داشته باشند. مسائلی مانند: رهبری امّت اسلامی، ارکان این امّت، نحوه دخالت مردم در حکومت، اختیارات حکومت در برابر مردم، نقش ارتش، دانشگاه، روحانیّت، نقش امر به معروف و نهی از منکر، از مسائل ضروری است، که چون قوام نظام با مردم است، باید آن مسائل را بدانند» (حق پناه، ۱۳۷۸: ۳۲).

در مورد مفهوم مردم سالاری دینی، باید گفت برخی، مردم سالاری دینی را ترکیبی از دو واژه مردم سالاری و دینی دانسته اند؛ در حالی که بسیاری از نظریه پردازان اسلامی آن را واژه مرکب نمی دانند. آنان قائلند که مردم سالاری دینی به معنای ترکیب دین و مردم سالاری نیست، بلکه یک حقیقت واحد در جوهره نظام اسلامی است؛ یعنی اگر بنا باشد نظامی بر مبنای دین شکل گیرد، بدون پذیرش مردم ممکن نیست. ضمن آنکه تحقیق مردم سالاری واقعی هم بدون دین امکانپذیر نیست» (خامنه ای، ۱۳۸۲، ۱).

این واژه، نخستین بار طی سالهای اخیر از سوی مقام معظم رهبری (مدظله العالی) برای توصیف و تبیین نظام جمهوری اسلامی به کار رفت و سپس مورد توجه جدی تر نویسندگان و تحلیل گران قرار گرفت. بنابراین، در تبیین اصطلاح مردم سالاری دینی باید مردمی بودن را از دیدگاه ایشان دریافت.

«مردمی بودن حکومت، یعنی نقش دادن به مردم در حکومت، یعنی مردم در اداره حکومت و تشکیل حکومت و تعیین حاکم و در تعیین رژیم حکومتی و سیاسی نقش دارند. اگر یک حکومت ادعا کند که مردمی است، باید به معنای اوّل هم مردمی باشد، یعنی مردم در این حکومت دارای نقش باشند] و هم [در تعیین حاکم. در حکومت اسلام، مردم در تعیین شخص حاکم دارای نقش و تأثیرند» (همو، ۱۳۸۷: ۷/۲).

به نظر می رسد تبیین مقام معظم رهبری درباره مردم سالاری دینی تمام کننده بحث باشد: «جمهوری اسلامی (هم بر این) دو پایه استوار است: یکی جمهوری، یعنی آحاد مردم و جمعیت کشور، آنها هستند که امر اداره کشور و تشکیلات دولتی و مدیریت کشور را تعیین می کنند و دیگری اسلام، یعنی این حرکت مردم بر پایه تفکر اسلام و شریعت اسلامی است…. در چنین کشوری اگر حکومتی مردمی است، پس اسلامی هم است» (همو، ۱۳۷۷: ۴/۴۶). «(در چنین) نظام اسلامی، یعنی مردم سالاری دینی، مردم انتخاب می کنند، تصمیم می گیرند و سرنوشت اداره کشور را به وسیله منتخبان خودشان در اختیار دارند؛ اما این خواست و اراده؛ مردم در سایه هدایت الهی (است و) هرگز به بیرون جاده صلاح و فلاح راه نمی برد و از صراط مستقیم خارج نمی شود» (همو، ۱۳۸۰، ۱).

مردمی بودن حکومت

منظور از حاکمیت یا ولایت در نظام اسلامی، یک نظام دستوری بالا به پایین نیست. ولایت در نگرش قرآنی، اگرچه کاملاً جنبه‌ای الهی دارد، اما دارای جنبه مردمی بسیار قوی است. اساساً مفهوم جامع ولایت با حضور فعالانه، آگاهانه و مشتاقانه امت محقق می‌شود و شکل می‌یابد (ر.ک: خامنه‌ای، ۱۳۹۶: ۵۱۳-۵۶۹)؛ زیرا هدف از حکومت ولایت در اسلام، هدایت آگاهانه مردم بدون سلب اختیار و قدرت انتخاب است، وحالت فرمایشی و صوری و استبدادی را نفی می نماید، لذا رابطه دوسویه در ولایت، اقتضای پذیرش مختارانه را دارد و با رشد آحاد جامعه، مشارکت در امر تحقق هدف غایی، بیشتر می گردد.

مردمی بودن حکومت، لوازم و نشانه هایی دارد که در ادامه به مهمترین آنها اشاره می شود.

شورایی بودن امور حکومت

در نظام معارف قرآنی، علاوه بر فرآیند مشارکت فعال و خودجوش مردمی، حاکمیت می بایست فضا را برای ورود مشورتی امت اسلامی بار نماید و امت اسلامی حق ورود مستشارانه در حکومت و تشکیل شورا و تعیین مهم ترین امور مملکتی و حکومتی را از این طریق بیابند. عمده مستندات مسأله شورا در قرآن کریم, آیات شوری، ۳۸؛ آل عمران، ۱۵۹ و حجرات ،۱۳ است که شورا را گزینه ای مهم در جهت پیشبرد اهداف می‌داند. بطور مثال کریمه فَبِمَا رَحْمَهٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ (آل عمران، ۱۵۹): ای پیامبر، به سبب لطف و رحمت خدا بود که با آنان نرمخویی و مهربانی کردی، و اگر درشتخوی و سختدل بودی، قطعاً از گرد تو پراکنده شده بودند. پس اکنون هم از خطاهایشان درگذر و از خدا برایشان آمرزش بخواه و در تدبیر امور با آنان مشورت کن، و چون بر کاری تصمیم گرفتی، بر خدا توکل کن که خداوند توکل کنندگان را دوست می دارد و آنان را یاری می کند (صفوی، ۱۳۹۴: ۷۱).

مردمی بودن رهبر (و مسئولین)

یکی از شاخصه‌ها و نشانه‌های مردمی بودن نظام اسلامی، مردمی بودن رهبر و مسؤلین است. خداوند در قرآن کریم در خصوص پیامبر اکرم (ص) به عنوان الگوی رهبران جامعه اسلامی و سیره مردمی آن چنین بیان می‌دارد: «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ‏ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلینَ» (آل عمران، ۱۵۹)، رسول ما به رحمتی از ناحیه ما نسبت به شما مهربان شده است، و به همین جهت به او امر کردیم که از شما عفو کند و برایتان استغفار نماید و با شما در امور مشورت کند، و وقتی تصمیمی گرفت بر ما توکل کند (طباطبائی، ۱۳۹۰ ق: ۴/۵۶).

اعتماد رهبری (و مسئولین) به مردم

قرآن کریم در وصف پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید: «یُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِین ‏» (توبه، ۶۱) ایمان وقتی با اضافه لام می آید به معنای تصدیق کردن و صادق دانستن است (ابن عاشور، ۱۴۲۰ ق: ۱۰/۱۳۵). لذا در اینجا صفت پیامبر اکر (ص) تصدیق مؤمنین و اعتماد به حرفهای ایشان دانسته شده است. در همین راستاست که خداوند متعال به پیامبرش به عنوان رهبر جامعه اسلامی دستور می‌دهد با مؤمنان مشورت کند «وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ» (آل عمران، ۱۵۹) چرا که مشورت کردن با کسی جز با اعتماد به او و نیت خیر او امکان پذیر نیست.

جمع بندی

منظور از حاکمیت یا ولایت در نظام اسلامی، یک نظام دستوری بالا به پایین نیست. ولایت در نگرش قرآنی، اگرچه کاملاً جنبه‌ای الهی دارد، اما دارای جنبه مردمی بسیار قوی است. از این رو در نگاه قرآن مردم نقش بسیار مهمی در حاکیمت دینی دارند. این مردمی بودن حکومت نشانه هایی دارد که شورایی بودن امور و اعتماد متقابل مردم و رهبری (و مسئولین) از مهمترین آنها می باشد.

منابع

ابن عاشور، محمد طاهر، (۱۴۲۰ ق)، تفسیر التحریر و التنویر (تفسیر ابن عاشور)، چاپ اول، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی‏.

صلاحی، سهراب؛ فتاحی زفرقندی، علی، (بهار ۱۳۹۲)، جایگاه مردم در تشکیل حکومت اسلامی، فصلنامه بررسی های حقوق عمومی، سال دوم، شماره ۱.

حق پناه، رضا، (تابستان ۱۳۷۸)، حکومت و ولایت، اندیشه حوزه، سال پنجم، شماره ۱۷.

خامنه‬ ‏ای، سید علی، (۱۳۷۸)، حدیث ولایت، چاپ دوم، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل.

-----، ------، (۱۳/۵/۱۳۸۰)، روزنامه جمهوری، بی ش

-----، ------، (۱۴/۱۰/۱۳۸۲)، روزنامه اطلاعات، بی ش

-----، ------، (۱۳۸۷)، در مکتب جمعه، قم، مؤسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان.

-----، ------، (۱۳۹۶)، طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن، چاپ دهم، قم، مؤسسه فرهنگی ایمان جهادی.

صفوی، سید محمد رضا، (۱۳۹۴)، ترجمه قرآن بر اساس المیزان، چاپ دوم، قم، دفتر نشر معارف.

طباطبائی، سید محمد حسین، (۱۳۹۰ ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ دوم، بیروت، مؤسسه اعلمی.