تبیین بعد اجتماعی اندیشه دفاعی قرآن کریم؛(۲۶)

سرتیپ دوم پاسدار دکتر عباسعلی فرزندی و محمد برزگر نصرآبادی
با همکاری آقای حمید صادقی

مقدمه

یکی از عرصه‌های مهم و سرنوشت‌ساز در زندگی بشری، جامعه و زندگی اجتماعی است که تأثیر فراوان در دیگر عرصه‌های زندگی بشر دارد. حفظ و دفاع از موجودیت جامعه نیز از مسائل مهم زندگی اجتماعی است. هر جامعه‌ای جهت نیل به اهداف خود با موانعی روبروست و دشمنانی، موجودیت او را تهدید می‌کنند، از این رو مردمان و به ویژه حاکمان جوامع باید اندیشه و برنامه مشخصی جهت حفظ و دفاع از کیان جامعه خود داشته باشند.

اندیشه دفاعی هر جامعه‌ای مبتنی بر جهان‌بینی و باورهای آن جامعه است، از این رو اندیشه دفاعی جامعه اسلامی هم باید مبتنی بر جهان‌بینی و باورهای اسلامی باشد که در قرآن کریم متبلور است. قرآن کریم، نه صرفاً کشکولی از مواعظ و احکام، بلکه برنامه جامع هدایت بشریت به سوی کمال و تعالی است. قرآن، قانون اساسی دین الهی است که راهبردهای کلان هدایت بشر در عرصه‌های مختلف فردی، خانوادگی، اجتماعی و جهانی را مشخص می‌کند، از این رو قرآن کریم، طرح کلان و جامعی برای جامعه بشری دارد که هم روند جامعه سازی در آن مشخص است و هم نحوه حفظ و دفاع از موجودیت جامعه در آن تبیین شده است.

اندیشه دفاعی جمهوری اسلامی ایران منبعث از اندیشه امامین انقلاب است. هر چند اندیشه امامین انقلاب، اندیشه‌ای جامع و برگرفته از منابع اصیل اسلامی به ویژه قرآن است، اما به نظر می رسد هنوز تبیین جامع و مستندی از پشتوانه های قرآنی این اندیشه صورت نگرفته است. وقتی قرآنی بودن اندیشه دفاعی جمهوری اسلامی تبیین نگردد، این اندیشه نمی تواند محور وحدتی باشد برای تمامی امت اسلامی و نخبگان آن. از آنجا که قرآن، محور وحدت همه مذاهب و دانشمندان اسلامی می‌باشد، ضرورت دارد؛ پشتوانه‌های قرآنی اندیشه امامین انقلاب به خوبی تبیین گردد تا این اندیشه دفاعی، به عنوان اندیشه اصیل اسلامی برای همه مسلمانان مطرح گردد و موجبات الگوگیری از آن برای همه کشورهای اسلامی معتقد به قرآن، فراهم شود.

یکی از ضرورتهای اسلامی و یکی از اهداف انقلاب سلامی ایران، تشکیل امت واحده اسلامی است، امتی که مقتدر است و به خوبی می تواند از کیان اسلام و مسلمانان دفاع کند. بسیاری از جوامع و کشورهای اسلامی در زمینه اندیشه دفاعی قرآن، دچار عقب ماندگی تئوریک هستند و از این رو تبیین اندیشه دفاعی قرآن کریم، می تواند راهگشای در این مسیر و الگوی خوبی در این زمینه باشد.

اندیشه دفاعی قرآن را از ابعاد مختلفی می‌توان مورد بررسی قرار داد که در این تحقیق تأکید ما بر بعد اجتماعی اندیشه دفاعی قرآن است. بعد اجتماعی با بعد فرهنگی اشتراکات بسیاری دارد، اما نقطه تمایز بعد اجتماعی، تأکید بیشتر بر جنبه های جمعی و اجتماعی مسأله دفاع است، لذا در این تحقیق به مبنای جامعه شناسی، اصول، مؤلفه ها و شاخصه های آن توجه بیشتری شده است. بر این اساس، ما در این تحقیق به دنبال پاسخ به پرسش زیر هستیم: بعد اجتماعی اندیشه دفاعی قرآن کریم چیست و دارای چه مبانی، اصول، مؤلفه‌ها و شاخصه‌هایی می‌باشد؟

مفاهیم محوری

از مهم ترین مفاهیم محوری مرتبط با موضوع می توان به موارد زیر اشاره کرد:

دفاع

دفاع در ادبیات نظامی با واژه پدافند ( Defense ) در مقابل حمله، تهاجم یا آفند ( Offence ) به کار می‌رود. پدافند تدابیر و اقداماتی است که طی آن یک فرد یا یک گروه، یک کشور یا چند کشور مؤتلف به منظور حفظ و حمایت از ارزش‌هایی چون زندگی، مالکیت، هویت ملی، استقلال، تمامیت ارضی و در یک مفهوم کلی برای حفظ منافع ملی مادی و معنوی خود در برابر تهدیدات گوناگون نظامی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی و زیست‌محیطی اعم از داخلی یا خارجی انجام می‌دهند.

اندیشه دفاعی

اندیشه دفاعی یک نوع آینده نگری در حوزه نظامی- دفاعی است که در قالب تدابیر، رهنمودها و برنامه‌های دقیق راهبردی موجب صیانت از امنیت ملی شده و کشور را در برابر هر گونه تهدیدها مصون خواهد داشت (جعفری / متقی / حسین خانی / قربانی / لطفی مرزناکی، ۳۵).

جامعه

در لغت، جامعه به گروهی از مردم که با هم وجه اشتراک داشته باشند، مردم یک شهر یا کشور گفته می شود (عمید، ۳۹۲). جامعه در اصطلاح، محصول گرد آمدن انسان‌ها و کنش‌های متقابل میان آنان است که با هم زندگی می‌کنند و در رسیدن به هدف معینی با یکدیگر همکاری دارند. به‌علاوه معیارها و مقرراتی ساده یا پیچیده بر روابط عادی آن‌ها حاکم است و نهادها و سازمان‌هایی، تداوم و پایداری اجتماع آنان را تأمین می‌کند (قنادان و همکاران؛ ۱۳۷۶: ۶۰).

مبانی

مبانی، جمع مبنی به معنی ریشه، پایه و بنیان هر چیز می‌باشد (عمید، ۱۳۸۹: ۹۰۷). در علوم مختلف، «مبانی» به مسلماتی گفته می‌شود که موضع‌گیری‌های بعدی در آن علم بر اساس آنها صورت گرفته و مبتنی بر آنهاست (عیسی زاده، ۱۳۹۸: ۲۳-۲۴).

اصول

اصول در تعریف لغوی، یه معنی پایه‌ها، بنیادها، قواعد و قوانین است (عمید، ۱۳۸۹: ۱۳۸) و در اصطلاح، قواعد و قوانینی که هر علم بر آن استوار است و از مبانی آن علم به دست می‌آید (عیسی زاده، ۱۳۹۸: ۲۵).

مؤلفه

واژه مؤلفه در اصطلاح پژوهش‌گران و نویسندگان، گویای اجزای تشکیل دهنده یک مفهوم است. در واقع این اصطلاح به عنصر یا اجزای تشکیل دهنده یک چیز اشاره می کند که بدون داشتن آنها نمی توانیم آن چیز را تجزیه و تحلیل کنیم.

شاخصه (شاخص)

تعریف اصطلاحی: شاخص امری است که به وسیله آن بتوان کمیت، کیفیت، تغییرات یا ثبوت یک موضوع را تشخیص داده و اندازه گیری کرد (دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی، ۱۳۸۶: ۵۶). در اصطلاح علمی و ادبیات پژوهشی، شاید بهترین تعریف و توضیح برای شاخص همان «ابزار اندازه‌گیری و وسیله مشخص کردن» باشد.

بر اساس یافته های این تحقیق، مبنای قرآن در هستی شناسی، نگاه توحیدی، در انسان شناسی، انسان موحد، در جامعه شناسی، جامعه توحیدی و در غایت شناسی، غلبه توحید است. مهمترین اصول بر آمده از هستی شناسی قرآنی، ایمان به خداوند و کفر به طاغوت است. مهمترین اصول بر آمده از انسان شناسی قرآنی، آزادی، کرامت و فطرت ذکر کرد. مهمترین اصول بر آمده از جامعه شناسی قرآنی، استقلال، تولی و تبری، عدالت، ولایت الهی، وحدت، مردم سالاری دینی، بازدارندگی و جهاد است و مهمترین اصول بر آمده از غایت شناسی قرآنی، معاد باوری و باور به پیروزی نهایی جبهه حق در مقابل جبهه باطل است. هر کدام از اصول اندیشه دفاعی قرآن کریم مؤلفه ها و شاخصه هایی دارد.

منابع

قرآن کریم

جعفری، سید اصغر؛ متقی، ابراهیم؛ حسین خانی، نورالله؛ قربانی، سعید؛ لطفی مرزناکی، رحمان؛ (۱۳۹۵)، در آمدی بر دفاع در اندیشه امام خامنه‌ای، چاپ اول، تهران، مرکز نشر دفاع.

دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی، (۱۳۸۶)، شاخص‌های فرهنگ عمومی، چاپ اول، تهران، دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی.

عیسی زاده، نیکزاد، (۱۳۹۸)، مبانی فهم روایات تفسیری در المیزان، چاپ اول، قم، بوستان کتاب.

عمید، حسن، (۱۳۸۹)، فرهنگ فارسی، چاپ اول، تهران، راه رشد.

قنادان، منصور و همکاران ،(۱۳۷۶)، جامعه‌شناسی مفاهیم کلیدی، تهران، اوای نور.

‌