درآمدی بر اندیشه دفاعی- امنیتی انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی ایران(۳۶)
« ابعاد و سطوح دفاع»؛
سرتیپ دوم پاسدار دکتر عباسعلی فرزندی
دفاع یکی از مهم ترین موضوعاتی است که تمامی جوامع بشری به نحوی از آن بهره گیری می کنند.
مفهوم دفاع از منظر اسلامی و غیراسلامی دارای تفاوت های مبنایی و اساسی است که دلیل این امر را می توان در مبانی، اهداف، سیاست ها و… دو مکتب اسلام و غیراسلام پیگیری نمود. در دین اسلام هدف از دفاع حفظ و حراست از حیات، اعتقادات، ارزش ها، آرمان ها، اهداف و... متعالی الهی – انسانی است که این امر زمینه ساز سعادت و تعالی جوامع بشری و هدایت آنان به سوی قرب الهی و بندگی است. اما از منظر مکاتب غربی دفاع به معنای استیلا بر کشورهای هدف به منظور دستیابی به قدرت همراه با سلطه گری و نقض حقوق و قوانین آن جوامع است. در دین اسلام علاوه بر اینکه دفاع از خود، همنوعان و … امری ضروری و واجب است اما این مهم بر اساس قواعد و قوانین الهی – انسانی است؛ به این معنا که جوامع اسلامی و مسلمانان با در نظر داشتن قواعد اسلامی می توانند از خود و همنوعان خود در برابر تهدیدات و تجاوز دشمن دفاع کنند و پاسخ تجاوز و زیاده خواهی دشمن را بدهند. اما در مکتب غرب، بدون در نظر گرفتن ارزش ها، قواعد و… انسانی و بین المللی، استیلا بر جوامع هدف به هر طریق ممکن امری مطلوب به حساب می آید که نتیجه این نگرش چیزی جز جنگ افروزی و ناامنی برای جهانیان نبوده و نخواهد بود. از منظر دین اسلام، آموزه های دینی و به ویژه قرآن مجید، اندیشمندان و صاحبنظران اسلامی و به صورت خاص، حضرت امام خمینی (ره) و امام خامنه ای (مدظله العالی) دفاع امری مطلوب و ضروری است. نوع نگرش اسناد بالادستی به موضوع دفاع مبتنی بر دفاع فعال است که ضمن در نظر داشتن ارزش های الهی – انسانی، توانمندسازی همه جانبه را امری عقلانی و ضروری می دانند.
دفاع دارای ابعاد مختلفی است که از مهم ترین ابعاد آن می توان به به بُعد مادی و معنوی اشاره کرد.
- دفاع از منظر بُعد معنوی
دفاع امری الهی است. دفاع از منظر اسلام، گنجینه‌ای از معنویت، از خودگذشتگی، ایثار، استقامت، ایستادگی و مقاومت در برابر دشمن، شهادت طلبی و... است. دفاع مقدس یکی از مهم ترین مصداق های بروز معنویت در جنگ و دفاع از کشور، آرمان ها و ارزش ها، اهداف و… اسلام، انقلاب اسلامی و نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران است که ایران اسلامی به برکت اتکال به وعده های الهی که خداوند متعال در سوره محمد، آیه ۷ می فرمایند: یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنوا إِن تَنصُرُوا اللَّهَ یَنصُرکُم وَیُثَبِّت أَقدامَکُم، توانستند دشمنان اسلام و مسلمین را مخذول و نقشه ها و اهداف آنان را نقش بر آب و خنثی نمایند.
در همین راستا می توان گفت که دفاع مقدس اوج معنوی ت، ایثار و… را به نمایش گذاشت و در واقع تفسیر معنوی از زندگی را برای جهانیان ترسیم کرد. آنچه دفاع از منظر اسلام و به ویژه دفاع مقدس را از سایر جنگ‌ها متمایز می‌کند، بعد معنوی دفاع است. دفاع امری الهی است و این موضوع در دین اسلام، آموزه های دینی، نظریات اندیشمندان و صاحبنظران اسلامی و به ویژه امامین انقلاب اسلامی مورد تأکید ویژه بوده است.
نکته قابل توجه آنکه از منظر دین اسلام دفاع صرفاً محدود به زمان و مکان مشخصی نیست بلکه دفاع امری فراجغرافیایی است؛ به این معنا که دفاع از مردم مظلوم و ستمدیده نیز امری ضروی است. خداوند متعال سوره نساء، آیه ۷۵ می فرمایند: وَمَا لَکُمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْیَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْکَ نَصِیرًا: شما را چه شده که در راه خدا و (در راه نجات) مردان و زنان و کودکان مستضعف نمی‌جنگید، آنان که می‌گویند: پروردگارا! ما را از این شهری که مردمش ستمگرند بیرون بر و از جانب خود رهبر و سرپرستی برای ما قرار ده و از سوی خودت، یاوری برای ما تعیین فرما.
امام باقر (ع) می فرمایند: مقصود از مستضعفانی که در تحت حکومت ظالمانند، ما هستیم. و امام صادق علیه السلام در پاسخ به اینکه مستضعفان چه کسانی هستند؟ فرمود: کسانی که نه مؤمن هستند و نه کافر (تفسیر احسن الحدیث، سید علی اکبر قرشی، ذیل آیه ۷۵ سوره نساء)
در همین راستا می توان گفت که دفاع جهت تحقق اهداف و مقاصد الهی است. حضرت امام خمینی (ره) در این رابطه فرموده اند: دفاع از نوامیس مسلمین و دفاع از بلاد مسلمین و دفاع از همۀ حیثیات مسلمین امری است لازم و ما باید خودمان را برای مقاصد الهی و دفاع از مسلمین مهیا کنیم.(صحیفه امام، ج ۲۰، ص ۴۸۶)
- دفاع از منظر بُعد مادی
از مهم ترین ابعاد دفاع می توان به بُعد مادی آن اشاره کرد که دفاع فرهنگی، دفاع اقتصادی، دفاع نظامی، دفاع امنیتی، دفاع حقوقی و فقهی، دفاع زیست محیطی و… از مهم ترین محورهای آن محسوب می شود.
در زمینه ابعاد دفاع رویکردهای متفاوتی وجود دارد که مهم ترین آنها عبارتند از:
- رویکرد لیبرالی
در نظریه لیبرال حکومت ها هستند که سبب بروز جنگ می شوند، نه مردم.(قوام، عبدالعلی، روابط بین الملل، نظریه ها و رویکردها، تهران، سمت، ۱۳۸۴: ص ۳۳ و ۳۴)
لیبرال ها اعتقاد دارند که روزی جهانیان آزادی خود را فدای کسب امنیت کرده اند. پس هم اکنون باید جهت کسب آزادی، ناامنی را پذیرفت.
عمده لیبرال ها (به استثنای نولیبرال ها) دولت را اصلی ترین بازیگران صحنه سیاست بین الملل نمی دانند بلکه بر این اعتقادند که علاوه بر دولت ها، باید به بازیگران فراملی بهای بیشتری داد. بدین ترتیب، آنها پدیده ای به نام منافع ملی آنگونه که رئالیست ها مطرح می کنند را قبول ندارند؛ زیرا از نظر آنان منافع ملی صرفاً نشان دهنده نتیجه رفتارهایی است که سازمان های بروکراتیک در فرایند تصمیم گیری ها و سیاستگذاری های داخلی می نمایند.(قوام، عبدالعلی، روابط بین الملل، نظریه ها و رویکردها، تهران، سمت، ص ۳۷ و ۳۸)
در یک نگاه کلی اصول حاکم بر دفاع از دید نظریات لیبرال را می توان چنین برشمرد:
- تأکید روی ساختارهای داخلی حکومت ها و تلاش برای برقراری نوع خاصی از حکومت (لیبرال دموکراسی) جهت جلوگیری از وقوع جنگ و درگیری است؛
- حق تعیین سرنوشت و اعتقاد به آزادی های فردی شهروندان نقش بسیار مؤثری در برقراری صلح دارد؛
- مشروعیت بخشیدن به حمایت و طرفداری از شکل خاصی از زندگی که همان شیوه لیبرالی و با آزادی های فردی می باشد، که جنبه هنجاری و ارزشی لیبرالیسم نیز شمرده می شود هدف از دفاع است.
- جنگی اگر طبق معیارهای لیبرال روی دهد، باید با اهداف انسانی و برای حمایت از نوع بشر روی دهد؛
- نظام امنیت دسته جمعی به عنوان کارآمدترین شیوه برقراری صلح جهانی لحاظ می شود. اتکای بیش از حد لیبرال ها به نهادها و سازمان های بین الملل و نقش آنها در دفاع از صلح در این راستا می باشد.
- تأکید لیبرال ها در جنگ روی قوانین و حقوق است. حقوق اساسی و حقوق بشر مبنای قضاوت لیبرال ها برای دفاع و تجاوزگران می باشد.
- اولویت قایل شدن برای مسائل اقتصادی و رفاهی و توجه کمتر به بخش های نظامی تا حد زیادی می تواند رقابت در حوزه های نظامی را کاهش دهد و صلح و ثبات بیشتری به ارمغان آورد؛
- تجارت آزاد ابزاری بسیار مناسب هم برای گسترش ارتباطات و هم برای افزایش هزینه های جنگ برای کشورهایی که قصد تجاوز دارند است؛
- در مواردی که تجاوزی ناعادلانه صورت گیرد، جنگ عادلانه به عنوان وسیله ای برای دفع شر و برقراری مجدد صلح مشروع است. جنگ های لیبرال معمولاً با توجیه تهدیدات جهانی از قبیل تروریسم شروع می شوند و لیبرال ها خصوصاً برای بالا بردن مشروعیت جنگ ها، تهدیدات محلی را به صورت تهیدیدات جهانی نمایانگر می سازند.
- تأکید روی شاخص های اخلاقی تری از قبیل قدرت نرم در مقایسه با قدرت سخت منجر به کاهش استفاده از نیروی نظامی کشورها خواهد ش.(شیرخانی، اصول حاکم بر دفاع در روابط بین الملل از نظر لیبرالیسم و اسلام، پژوهش های دفاعی – امنیتی اسلام، بهار و تابستان ۱۳۹۳، سال اول، شماره ۱، ص ۱۳ و ۱۴)
- رویکرد کپنهاگ
ریشه یابی اصطلاح دفاع از منظر مکتب کپنهاگ، بیانگر آن است. … این رهیافت مبتنی بر این فرض است که متجاوزان به کشور، علاوه بر اقدامات نظامی می توانند از طریق در هم شکستن نظام های اقتصادی، هدف قرار دادن بافت های اجتماعی و توانایی مقابله با فجایع طبیعی و انسان ساز، کشور را به شکست بکشاند. رویکری که مفهوم دفاع و امنیت را فراتر از بعد نظامی آن مورد توجه قرار می دهد.(صباغیان، علی، امنیت انسانی و دفاع همه جانبه، فصلنامه مطالعات راهبردی، سال شانزدهم، شماره چهارم، زمستان ۱۳۹۲، شماره مسلسل ۶۲، ص ۹۴)
از منظر مکتب کپنهاگ، دفاع و امنیت در بسیاری از مواقع علیه هم عمل میکنند. اول هزینه های دفاع باعث کاهش توجه به سایر اهداف امنیت میشود. مثل هزینه رقابت تسلیحاتی شوروی که باعث کاهش توان اقتصادی آن شد. دوم وجود خود تخریبی است بدین معنا که افزایش توان تسلیحاتی و نظامی در عین حال که می تواند تأمین کننده امنیت باشد خطر انفجارات ناشی از آن می تواند تهدید کننده آن نیز باشد. سوم مسئله بازدارندگی اتمی که نمونه بارز معمای دفاع- امنیت می باشد. بدینگونه از آنجایی که قدرت سلاحهای تهاجمی بیش از سلاح های تدافعی است تناقض جدی میان دفاع و امنیت بر اثر بازدارندگی اتمی ایجاد می شود. چهارم مسلح شدن بیش از حد می تواند به تهدید علیه رژیم بدل گردد یعنی افزایش قدرت نظامی ازیکسو می تواند امنیت رژیم را بالا ببرد اما از سوی دیگر می تواند منجر به خطر افتادن و تهدید امنیتی علیه آن گردد. ب) معمای قدرت- امنیت: "کشمکش قدرت" و "کشمکش امنیت" در سطح واحد می تواند منجر به ایجاد معمای قدرت- امنیت گردد. کشمکش قدرت به فرصت طلب و یا ستیزه جو بودن بازیگران دلالت دارد. و کشمکش امنیت به بدبینی و عدم اعتماد میان بازیگران نسبت به هم دلالت دارد. به عقیده بوزان قدرت مبتنی بر بازی با حاصل جمع صفر میان بازیگران است یعنی افزایش امنیت یکی منوط به کاهش امنیت دیگری می باشد. انگیزه و اهداف بازیگران نیز باعث ایجاد معمای قدرت- امنیت می باشد یعنی حفظ وضع موجود یا تغییر وضع موجود باعث ایجاد کشمکش میان بازیگران خواهد شد.(عبدالله خانی، نظریه های امنیت، ۱۳۹۲، ص ۱۳۶-۱۶۰، برگرفته از دهشیری و دیگران، تأثیر امنیت منطقه ای بر رفتارشناختی مجموعه های امنیتی مناطق، فصلنامه علیم – پژوهشی سیاست جهانی، دوره ششم، شماره اول، بهار ۱۳۹۶، ص ۵۳)
- رویکرد مکتب اسلام به دفاع
اصول حاکم بر دفاع از منظر مکتب اسلام عبارتند از:
- مشروعیت دفاع در اسلام زمانی فراهم می شود که نه در راه کسب منافع مادی و دنیوی بلکه در راه خدا باشد.
- در دین اسلامی اصل و مبنا بر عدم توسل به زور است و دفاع و جنگ در صورتی مشروع می باشد که تجاوز و یا احتمال تجاوز از جانب دشمنان اسلام وجود داشته باشد.
- دفاع و توسل به جنگ در اسلام محدود به جغرافیای خاصی نبوده است، با توجه به اصل دفاع از سرزمین های اسلامی و دفاع از جان و مال و سرزمین مسلمانان در هر کجا که باشند، حتی فراتر از سرزمین های اسلامی نیز دفاع مورد توجه است.
- دفاع از منظر اسلام ناظر بر دو بُعد فردی و اجتماعی است؛ زیرا اولاً بر هر کسی واجب است و ثانیاً آحاد جامعه اسلامی باید در مقابل تجاوز دشمنان اسلام ایستادگی و مقاومت کنند.
- مقابله به مثل نوعی دفاع در دین و مکتب اسلام است. در انجام این عمل باید تناسبی بین واکنش مسلمانان با تجاوز دشمنان وجود داشته باشد.
- مداخله بشردوستانه در اسلام در صورتی که مظلومان خواستار کمک از مسلماانان باشند جایز است؛
- دفاع فعال (اقدامات پیشگیرانه) در برابر دشمنان و زیاده خواهان جایز است؛
- با توجه به اینکه اسلام از قتل عام و تحمیل رنج های غیرانسانی بر دشمنان نهی می کند، استفاده از سلاح های کشتار جمعی و غیرمتعارف از قبیل سلاح های شیمیایی، میکروبی و سلاح های هسته ای خلاف اصول اسلامی است.(شیرخانی و دیگران، اصول حاکم بر دفاع در روابط بین الملل از نظر لیبرالیسم و اسلام، پژوهش های دفاعی – امنیتی اسلام، بهار و تابستان ۱۳۹۳، سال اول، شماره ۱، ص ۲۰)
سطوح دفاع
دفاع به صورت کلان، دارای سطوح مختلفی است که به طور کلی می توان به دو سطح فردی و اجتماعی اشاره کرد:
الف) دفاع فردی
دفاع فردی، یکی از مهم ترین سطوح دفاع است. حضرت امام خمینی (ره) در این رابطه می فرمایند: اشکالی نیست که انسان … محارب و مهاجم و دزد و مانند اینها را از خود و حریم و مالش هر اندازه که می تواند، دفع نماید.(ترجمه تحریر الوسیله امام خمینی (ره) ج ۱، ص ۵۵۳)
حضرت امام خمینی (ره) همچنین می فرمایند: اگر دزد یا غیر دزد بر شخصی در خانه اش یا غیر خانه اش، هجوم آورد تا ظالمانه او را بکشد، بر او واجب است به هر وسیلۀ ممکنی (از خود) دفاع نماید، ولو اینکه به قتل مهاجم، منجر شود و تسلیم شدن و پذیرفتن ظالم برایش جایز نیست.(ترجمه تحریر الوسیله امام خمینی (ره)، ج ۱، ص ۵۵۳)
ب) دفاع اجتماعی
از مهم ترین سطوح دفاع می توان به دفاع اجتماعی اشاره کرد. در همین راستا حضرت امام خمینی (ره) دفاع از سرزمین مسلمین را امری واجب برای مسلمانان می دانند. ایشان در این رابطه فرموده اند:
اگر دشمنی که از او بر اساس اسلام و اجتماع مسلمین ترس باشد، بلاد مسلمین و یا مرزهای آن را مورد هجوم قرار دهد، بر مسلمانها واجب است که از آن به هر وسیله ای که ممکن است با بذل مال و جان، دفاع نمایند.(تحریر الوسیله (ترجمه فارسی)، ج ۱، ص ۵۵۱، مسأله ۱)
ایشان همچنین فرموده اند: اگر ترس تسلط بیشتری بر بلاد مسلمین و توسعۀ استیلا و گرفتن بلاد آنها یا اسیر نمودن آنها باشد دفاع به هر وسیله ای که ممکن است واجب می باشد.(تحریرالوسیله، ج ۲، ص ۳۲۷)
همچنین اگر ترس آن باشد که بیگانگان به یکی از دول اسلامی، هجوم برند بر تمام دول اسلامی واجب است به هر وسیلۀ ممکن از آن دفاع کنند کما اینکه بر سایر مسلمین (نیز) واجب است.(تحریرالوسیله، ج ۲، ص ۳۲۹)
در واقع می توان گفت که «دفاع از اسلام و کشور اسلامی، امری است که در مواقع خطر، تکلیف شرعی، الهی و ملی است؛ و بر تمام قشرها و گروهها واجب است.» (صحیفه امام، ج ۱۲، ص ۱۵۹)
علاوه بر سطوح امنیتی که بیان شد می توان در تقسیم بندی دیگری، به امنیت در سطح داخلی و خارجی و همچنین دفاع در سطح فردی، گروهی، سازمانی، ملی، فراملی و…) نیز اشاره کرد.
در یک جمع بندی کلی می توان گفت دفاع به عنوان امری ممدوح یکی از مهم ترین ضرورت های جوامع اسلامی محسوب می شود.
بُعد مادی و معنوی از مهم ترین ابعاد دفاع محسوب می شوند. در مکتب اسلامی بر خلاف مکاتب غربی، علاوه بر تأکید به دفاع فعال، به صورت توأمان به بعد مادی و معنوی دفاع توجه دارد. همچنین از منظر دین اسلام و آموزه های دینی، سطوح فردی و اجتماعی دفاع مورد توجه است. در واقع می توان گفت مکتب اسلام دفاع همه جانبه، هوشمند و مشروع را به عنوان دفاع مطلوب معرفی، تبیین و تشریح می کند. از آنجا که پیروزی انقلاب اسلامی سبب تهدید و تحدید مستکبران، سلطه گران و.... جهانی شده است به همین سبب آنان همواره جهت تضعیف، ناامنی و… جوامع اسلامی و به ویژه ایران اسلامی تمام توان، استعداد، ظرفیت ها و... خود را به کار گرفته اند و جهت عملیاتی کردن و تحقق اهداف، سیاست ها و... خود از هیچ اقدامی فروگذار نکرده اند و نخواهند کرد. در همین راستا جهت خنثی کردن خواسته های دشمنان و زیاده خواهان جهانی توجه همه جانبه به دفاع فعال امری ضروری و اجتناب ناپذیر است. به همین سبب از طرفی بر جوامع اسلامی و به ویژه بر عموم ملت بصیر و انقلابی است تا با هوشمندی و بصیرت همه جانبه در حوزه دفاع از اسلام، تمامیت ارضی، آرمان ها، اهداف و ارزش های اسلام، انقلاب اسلامی و نظام مقدس جمهوری اسلامی اهتمام داشته باشند و همچنین از طرفی دیگر بر اندیشمندان، نخبگان و صاحبنظران حوزه دفاعی – امنیتی جهان اسلام و به صورت ویژه ایران اسلامی است تا نظرات نخبگی و کارشناسی تحقق دفاع فعال را تبیین و تشریح کنند تا از این طریق ضمن خنثی کردن اهداف، سیاست ها و… مستکبران و سلطه گران جهانی، زمینه عزت، اقتدار، امنیت و... همه جانبه اسلام، انقلاب اسلامی و نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران بیش از بیش تضمین و تثبیت شود و همچنین زمینه الهام بخشی و الگودهی ایران اسلامی در حوزه دفاعی – امنیتی برای جهانیان هموارتر شود.
اهم منابع و مأخذ
- قرآن مجید
- امام خمینی (ره)، ترجمه تحریر الوسیله امام خمینی (ره)، ج ۱
- صحیفه امام خمینی (ره)
- ابراهیمی، نبی الله، امه پژوهشکده، سال چهارم، بهار و تابستان ۱۳۵۹، شماره ۱ و ۲
- دهشیری و دیگران، تأثیر امنیت منطقه ای بر رفتارشناختی مجموعه های امنیتی مناطق، فصلنامه علیم – پژوهشی سیاست جهانی، دوره ششم، شماره اول، بهار ۱۳۹۶
- شیرخانی محمد علی و دیگران، اصول حاکم بر دفاع در روابط بین الملل از نظر لیبرالیسم و اسلام، پژوهش های دفاعی – امنیتی اسلام، بهار و تابستان ۱۳۹۳، سال اول، شماره ۱
- صباغیان، علی، امنیت انسانی و دفاع همه جانبه، فصلنامه مطالعات راهبردی، سال شانزدهم، شماره چهارم، زمستان ۱۳۹۲، شماره مسلسل ۶۲
- عبدالله خانی، علی، نظریه های امنیت، تهران، مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر، ۱۳۹۲
- قوام، عبدالعلی، روابط بین الملل، نظریه ها و رویکردها، تهران، سمت، ۱۳۸۴
- و...
نظر شما :